door Philip Renard
I
Er is een oosterse Verlichting
en een westerse Verlichting. 1
Ze zijn volstrekt verschillend.
Ze zijn beide belangrijk.
De oosterse Verlichting betreft de essentie,
‘het wezen der dingen’,
en de westerse Verlichting is het instrument
om strijd en macht te ontwaren
op plaatsen van ontkenning.
Oosterse Verlichting betreft het Onomstotelijke,
en westerse Verlichting betreft
meningen en menings-uiting.
Vandaar komt de term
‘Vrijheid van meningsuiting’.
II
Vrijheid van meningsuiting is een groot goed.
In de zegen van deze meningsvrijheid
mag ik de mening uiten dat het
om een Middenweg gaat,
een Midden tussen Oost en West,
een waarachtige inclusiviteit,
waarin beide hun ware grootsheid behouden.
In mijn ogen zou dát pas wijsheid zijn.
Ik noem het wel eens ‘de Volledigheid’.
Pas zodra de grootsheid van Oost en West
wordt geïntegreerd, kun je van
Volledigheid spreken.
Misschien kan de aarde eigenlijk niet meer
zonder deze Volledigheid, zonder deze wijsheid.
III
Er wordt wel eens gesproken van
‘de hoogste waarheid’.
Woorden als ‘hoogste’, ‘belangrijkste’,
‘meest wezenlijke’ enzovoort
hebben vaak tot misverstand geleid.
Razendsnel kan dat wat op onschuldige wijze
als ‘het hoogste’ wordt aangeduid,
door een ander geïnterpreteerd worden
als een machts-term.
Degene met de ‘hoogste’ mening
neemt de ‘hoogste’ positie in,
en krijgt dan zijn zin,
krijgt macht,
en een ander moet zich hierin schikken.
Overal is dit gebeurd,
in het oosten en in het westen.
IV
Zo werd degene die iets van het wezen
der dingen zag
tot een magiër, een ‘weter’,
en zo tot beïnvloeder, raadsheer en profeet,
of benoemd tot paus of zelfs tot koning gekroond –
hij werd een machts-figuur.
De taal bleef dezelfde, ‘hoogste’ bleef ‘hoogste’,
‘belangrijkste’ bleef ‘belangrijkste’.
In de naam van dit ‘hoogste’werden talloze misdaden gepleegd,
gesanctioneerd door ‘heilige’, dus ‘hoogste’ boeken.
Een kiem van deze vergissing is bijvoorbeeld
terug te vinden in een uitspraak die de Eeuwige
in de mond werd gelegd, vlak voor het
aanstellen van de eerste aardse koning van Israël:
“Ze verwerpen juist mij als hun koning.
Zo is het altijd gegaan, vanaf de dag
dat ik hen uit Egypte heb geleid tot nu toe.”2
V
Westerse Verlichting is groots
in het niet meer accepteren van deze
vervalsing van wat waar is,
vervalsing van de ‘hoogste’ waarheid.
Het machts-element erin werd ontmaskerd,
en een terechte scheiding gecreëerd
tussen ‘kerk’ en ‘staat’.
Hoe kwalijk nieuwe machtsstructuren daarna
soms ook werden,
feodalisme en slavernij werden op veel plaatsen
vervangen door ‘gelijkheid van rechten’.
VI
Westerse Verlichting is niet groots
in de visie dat het ‘hoogste’
alleen maar met macht te maken heeft.
Dat is een vergissing,
precies dezelfde als in de visie
van de ‘niet-verlichten’3
waarin ‘Onze God de Hoogste is’.
Beide visies zijn in feite primitief.
Voor- en tegenstanders van deze ‘God’
hanteren dezelfde beperking, waarin ‘God’
door beide geïnterpreteerd wordt als
Hoogste Entiteit, of Machtigste Persoon.
Met andere woorden
dit hoogste blijft een Iets of Iemand,
met daarbij dan natuurlijk
aan ‘verlichte’ zijde een meewarige lach
omdat zo Iets of Iemand niet bestaat.
Zo meldden Russische kosmonauten, voor het eerst
terugkerend uit de ruimte, vergenoegd:
‘Nee hoor, Hem niet aangetroffen.’
Uiteraard.
Er valt niet Iets of Iemand aan te treffen.
VII
Hoewel een paar westerlingen al schreven:
“God is een louter niets” en
“Men kan god slechts kennen door niet-weten”,4
heeft dit nooit veel indruk kunnen maken.
In westerse Verlichting is dit nooit verwerkt.
Dat het bij het ‘allerhoogste’ of ‘absolute’
om een Gat gaat, Niet-iets,
louter Leegte –
weliswaar stralende, kennende Leegte,
maar toch Leegte –
dat is voor beide partijen te veel,
voor zowel ‘gelovigen’ als ‘ongelovigen’.
VIII
Westerse Verlichting is niet groots
in het beperken van het kennen
tot het denken, de rede.
Kennen op zich wordt zo niet opgemerkt.
Dat is verwonderlijk.
De claim op
‘het willen onderzoeken van wát dan ook’
wordt opeens pretentie.
In westerse Verlichting gaat het over wat gekend wordt:
kennis,
nooit over kennen als zodanig,
kennen zonder meer,
kennen op zich,
louter Kennen –
dat wat al het andere mogelijk maakt.
Als er geen kennen van een wereld zou zijn
zou de ‘wereld’ niet opgemerkt worden,
met andere woorden ‘niet bestaan’.
Vandaar de uitnodiging om nu te onderzoeken
wat kennen op zich is.
Bijvoorbeeld via de vraag
‘Wat maakt dat ik dit als zo werkelijk beleef?’
Als deze vraag werkelijk wordt toegelaten
kan herkend worden
dat iets voorafgaat aan alle onderwerpen,
ideeën, verhalen, meningen, objecten, enzovoort,
aan alle denken en voelen.
Dit is het eerder genoemde Gat,
het Gat van Kennen-op-zich
– de onderbreking van ieder weten.
Aan al onze ideeën en meningen wordt constant
‘licht’ oftewel kennen geschonken,
vanuit dit stralende Gat.
IX
Waarlijk diepgaand zou een onderzoek zijn
als er vragen worden gesteld als
‘Wat wordt mogelijk gemaakt door wat?’,
‘Wat komt nu voort uit wat?’,
‘Wat maakt dit huidige opmerkbaar?’
Met andere woorden een onderzoek naar de oorsprong –
niet de oorsprong in de geschiedenis,
geen vraag over ‘schepping’ of ‘evolutie’
(wat pogingen zijn van ooit naar ooit,
concepten buiten het beleefbare),
maar huidige, ‘beleefbare’ oorsprong,
huidig ‘licht-schenkend’ kennen,
dat werkelijkheid schenkt aan dit moment.
Vragen zijn ook te verwoorden als:
‘Wat verschaft aan het huidige beleven van dit
de kennende kwaliteit?’,
‘Wat maakt dit huidige kennen mogelijk?’,
‘Is er ‘iets’ dat voorafgaat aan een nu oprijzend iets
(aan een idee, een mening, een object enzovoort)?’
Je zult zien dat je steeds bij hetzelfde uitkomt,
bij wat ik hier het ‘Gat’ noem: Niet-iets.
Niet-iets is constant stralend, kennend, licht-schenkend,
werkelijkheid-schenkend.
Dit Gat gaat vooraf aan al het andere,
aan alle objecten van ons kennen,
aan alle concepten, alle ideeën.
Zolang niet wordt opgemerkt dat er doorlopend
onderbrekingen zijn tussen de objecten, concepten
enzovoort die we waarnemen,
en dat deze onderbrekingen weliswaar niet ‘iets’ zijn,
maar wel aan alle ‘ietsen’ ruimte geven
dankzij de licht-schenkende aard die ononderbroken is,
zal kennen als zodanig niet worden opgemerkt,
omdat concepten onze aandacht opeisen,
met hun verhaal, hun inhoud, hun
‘terechtheid’, hun ‘belangrijkheid’ of ‘urgentie’.
X
Concepten zijn de kern van
alle meningen, en daardoor
de kern van alle meningsverschillen,
van alle conflicten, van alle strijd.
Zonder concepten geen strijd.
Het Conceptloze betekent Niet-strijd.
Niet-strijd is de wezenlijke natuur van de mens –
hoeveel strijd er ook moge opkomen
als opwelling, als reactie, als gevolg van verleden.
De wezenlijke natuur gaat daaraan vooraf.
XI
Oosterse Verlichting is de uitnodiging
om het Conceptloze op te merken:
Niet-weten, wat hetzelfde is als Niet-strijd.
Hoewel het beschrijven hiervan alleen kan
gebeuren via concepten,
en dit schrijfsel dus nog ‘kerk’ is,
gaat het daadwerkelijk herkennen
van het Conceptloze vooraf
aan alle indelingen en hiërarchieën,
dus ook vooraf aan ‘kerk’ of ‘staat’,
en hoort bij geen van beide.
Het schrijven dat dit herkennen of beseffen voorafgaat
aan alle concepten, meningen en indelingen
is niet een truc,
om tóch weer ‘hoger’ of ‘belangrijker’
te zijn, met andere woorden machtiger.
Oosterse Verlichting is niet hoger
of machtiger
dan wat dan ook.
Oosterse Verlichting betreft je eigen
ware natuur, de ware natuur
van de mens,
die voorafgaat aan ‘individu’,
voorafgaat aan ‘verschil’,
voorafgaat aan ‘weten’ of concept,
voorafgaat aan strijd.
Dit voorafgaan is een ware Hiërarchie –
een die geen enkele macht heeft.
Zodra er wel macht in het spel blijkt,
is meteen de ontmaskerende blik terecht
van westerse Verlichting.
XII
Westerse Verlichting is groots
in de aandacht die geschonken wordt
aan ontmaskering.
Ontmaskering van machtsmisbruik, van valsheid,
corruptie, en vooral van ontkenning,
is van groot belang.
Ook al gaat iets wel eens te ver,
zodat een soort nihilisme overblijft,
geheel en al ‘zonder waarden’.
Oosterse Verlichting kan een schuilplaats bieden
voor ontkenning –
het wegmoffelen van negatieve elementen,
elementen van onzichtbare strijd en macht.
Vandaar het vitale belang van de westerse Verlichting,
die bij ontkenning
dóór blijft vragen,
alle zaken blootleggend,
zonder eerbied voor hoog of laag.
XIII
Toch gaat oosterse Verlichting vooraf
aan de westerse.
Dit noem ik de ‘Heilige Volgorde’.
Steeds blijft het beseffen of herkennen
van je ware natuur
(de ware natuur van de geest)
het wezenlijke –
al het andere is hierin vervat,
komt hieruit voort, komt hierna,
en nooit andersom.
Voorafgaan wil zeggen dat Niet–strijd altijd,
hoeveel strijd er ook woedt,
de ware natuur blijft, en als zodanig ook
kan worden opgemerkt,
en kan worden beluisterd als ‘het meest waar’.
Zodra mensen bereid zijn steeds weer eerst te luisteren
naar Niet-weten (Niet-strijd, oftewel Vrede),
zal gaandeweg strijd in de wereld kunnen afnemen.
Jouw ware natuur is precies hetzelfde als mijn ware natuur:
louter Niet-strijd, oftewel Vrede.5
XIV
In het huidige tijdsgewricht is behoefte
aan mensen die zelf daadwerkelijk
hun ware natuur beseffen,
als louter Bewustzijn, louter Niet-weten,
en die herkennen dat
Niet-weten de bron is van ware intelligentie.
Er is behoefte aan mensen die met deze intelligentie,
volledig luisterend naar Niet-weten,
zich wijden aan het vinden van de juiste taal
om ‘oosterse Verlichting’ te verduidelijken
aan de aanhangers van ‘alleen-westerse Verlichting’.
Het komt neer op een totaal-vertaling maken,6
in een taal die weliswaar niet op academische codes
en dergelijk vaststaand ‘weten’ is gebaseerd,
maar die wel gebruikmaakt van
waarachtige intelligentie.
Waar nu behoefte aan is
is integratie,
integratie van beide Verlichtingen.
Niet om ‘het oosten ook mee te laten doen’,
maar omdat de wereld oosterse Verlichting
werkelijk nodig heeft,
om niet verder dol te draaien –
en om vrede mogelijk te maken.
Het moet duidelijk worden dat het om iets gaat dat
oneindig veel werkelijker is
dan wat tot nog toe wordt opgemerkt,
zoals ‘Tao voor managers’
en een Boeddhabeeld in de kamer.
Het gaat om een herkenning van wat werkelijkheid is
XV
De ware natuur van de mens is groots,
het meest grootse wat er is,
ook al noem ik het een ‘Gat’, of Leegte,
Conceptloosheid, of louter Kennen.
Elke term ervoor is ernaast.
Het is volkomen Niet-weten.
Elke milliseconde schenkt het
werkelijkheid aan je huidige beleving.
Het gaat, zowel in Oost als in West,
alleen maar om een daadwerkelijk
besef van werkelijkheid –
met een daaruit voortvloeiende bereidheid
alles daarin aan te treffen
en erover te communiceren.
Verschenen in InZicht van september 2009; p. 22-27. www.inzicht.org
NOTEN
1. ‘Oosterse Verlichting’ wordt hier als term gebruikt om een perspectief aan te geven, niet om een norm te hanteren over het al of niet gerealiseerd-zijn ervan. ‘Westerse Verlichting’ wordt als term gebruikt om aan te geven wat nu nog van waarde genoemd kan worden van de filosofische stroming uit de 18e eeuw. De term ‘Verlichting’ is voor beide identiek in het Nederlands en Engels, maar in het Frans en Duits zijn de termen verschillend.
2. 1 Samuel 8: 7-8. Dit betreft het Israël uit de 11e eeuw vC. Vertaling ‘De Nieuwe Bijbelvertaling’, 2004.
3. ‘Niet–verlicht’ zoals gezien vanuit de westerse visie. Wat betreft het hierna genoemde ‘Russische’: ook de Sovjet-Unie was een product van de westerse ‘verlichte’ visie.
4. Respectievelijk Angelus Silesius en Meester Eckhart. De term ‘verlicht’ werd overigens in het Westen al door mystici gebruikt (bv. iemand als Jacob Böhme werd ‘hoogverlicht’ genoemd); dit betrof een geheel ander verlicht-zijn dan bedoeld door de latere westerse Verlichtings-filosofen.
5. De herkenning van je ware natuur brengt eerst innerlijke conflicten tot oplossing; innerlijke vrede en uiterlijke vrede blijken dan in elkaars verlengde te liggen.
6. ‘Totaal-vertaling’ duidt op de noodzaak een heel specifiek perspectief over te zetten, ter integratie met een volledig verschillend perspectief.